Yeryüzü Eczahanesi

Aspirinin kökeni söğüt ağacının kabuğu (1), kanser tedavisinde kullanılan Taxol’ün (etken maddesi paklitakselin) kaynağı porsuk ağacı(2). Antibiyotiklerden kolesterol düşürücülere dek pek çok ilacın kaynağı doğa. Ürettiğimiz ilaçların birçoğunun temelinde bitkilerden elde edilen kimyasal bileşikler var.

Dünya Sağlık Örgütü’nün 2019 yılında neşrettiği sağlık sistemleri için en gerekli ilaçlar listesinde bulunan vincristine ve vinblastine, bitkilerde çok rastlanan alkaloit denilen doğal kimyasal bileşiklerden. Morfin, kafein, kinin ve daha birçoğu gibi.(3) Rubiaceae ailesinden bazı ağaç türlerinin kabuğundan elde edilen kinin, uzun yıllardan beri sıtma ilacı olarak kullanılıyor.(4) Covid-19 semptomlarına etkisiyle bugünlerde çok gündeme gelen ve yeni araştırmalara konu olan chloroquine de, kininin yapısı temel alınarak geliştirilmiş bir sıtma ilacı.(5) (Uzmanlar kininin yapısının chloroquinenin yapısından farklı olduğunu, ikisinin de ciddi yan etkileri olabileceğini, doktor kontrolü olmadan kullanılmamaları gerektiğini söylüyor.)(6)

Bitkilerde ve başka canlılarda kimyasal bileşikler basamak basamak sentezleniyor. Mesela şiddetli ağrıları dindirmek için kullanılan, haşhaş bitkisinden elde edilen morfin 15-20 basamaklı karmaşık bir süreç sonunda ortaya çıkıyor. Her basamakta özel bir enzim görev alıyor.(7) 2020’nin başında Forschungsverbund Berlin Enstitüsü’nden yapılan açıklamada, doğal bileşiklerden yararlanabilmek için kimyagerlerin önce moleküllerin yapılarını ve stereokimyalarını, yani üç boyutlu tasarımlarını belirlemeleri gerektiği dile getirildi. Aksi takdirde, kimyagerlerin molekülleri sentezleyip ilaç geliştiremeyeceği belirtiliyor.(8)

Amerika Birleşik Devletleri'nin Ulusal Kanser Enstitüsü’nden bilim insanlarının Journal of Natural Products’da yayımlanan çalışmaları, 1981’den 2016 yılı ortasına kadar piyasaya sunulan, kritik öneme sahip ilaçların yaklaşık yüzde 70’inden fazlasının doğadan geldiğini göstermişti. Ulusal Kanser Enstitüsü’nden Dr. David Newman, doğadaki araştırmaların çoğaltılması gerektiğini savunanlardan. Newman şöyle söylüyor: “Bir kimyager Taxol’ü görmedikçe, onu yapmaya asla akıl erdiremezdi.”(9)

Yeni ilaçlar araştıran bilim insanları deniz canlılarını da araştırıyor. Avustralya’nın önde gelen deniz kimyası uzmanlarından Dr. Chris Battershill Ilıman Deniz Ortamlarının İncelenmesi kitabında, en küçük deniz canlısının bile çok kompleks olduğunu belirtiyor ve şöyle diyor: “Biyosentezledikleri kimyasallar bakımından akıl almaz karmaşıklar.”(10) Deniz süngerlerinden artrite, deri hastalıklarına karşı kullanılabilinecek kimyasallar, antibakteriyeller, antikanser maddeler gibi birçok potansiyel ilaç maddesi elde edildi.(11) Utah Üniversitesi’nden Prof. Michael McIntosh’un keşfettiği deniz salyangozu zehirindeki Rg1A bileşiğinin morfinden bin kat daha kuvvetli ağrı kesici özelliği olduğu anlaşılmıştı.(12)  Uzun yıllar süren çalışmalar sonunda, bileşiğin sentetik formunun (Prialt) çok şiddetli kronik ağrıların tedavisi için kullanılması onaylandı. Prialt hastaların omuriliklerine enjekte ediliyor.(13)
Hayvan zehirleriyle ilgili çalışmaların neticesinde, kalp krizleri için eptifibatide ve tirofiban(14), yüksek tansiyon için captopril(15), diyabet için exenadite(16) ve daha birçok ilaç geliştirildi. Brezilya’nın muz bahçelerinde çalışırken bir tür çıngıraklı yılan tarafından sokulan işçilerin neden ani tansiyon düşmesiyle bayıldıklarının araştırılması, milyonlarca yüksek tansiyon hastasının tedavisinde kullanılan yeni bir tür ilaç sınıfını doğurmuştu. Yılan zehrinin içinden tansiyon düşürücü molekülün ayrılıp, sentetik versiyonunun yapılmasının ardından captopril(17) adlı ilaç piyasaya sürüldü. Daha sonraki yıllarda ise, Echis carinatus türü yılanların zehirinden tirofiban(18) ve Sistrurus miliarius türü yılanların zehirinden eptifibatide(19) adlı kalp ilaçları geliştirildi.

Birkaç sene evvel Rice Üniversitesi, Güney Amerika çıngıraklı yılanının (Bothrops atrox) zehrinde mevcut olan batroxobin isimli maddeyi içeren jelin yaraların üstüne sürülmesiyle saniyeler içinde kanamayı durdurduğunu açıkladı. Rice Üniversitesi’nden Prof. Jeffrey Hartgerink ve meslektaşlarının ACS Biomaterials Science and Engineering adlı akademik dergide yayımlanan makalelerine göre, jel özellikle kanın pıhtılaşmasını önleyen ilaçlar kullanan hastaların ameliyatlarında çok işe yarayabilir.(20) Malezya çıngıraklı yılanının zehrinden de kanın pıhtılaşmasını önleyen ancrod adlı bir molekül elde edildi ve felç geçiren hastaların tedavisinde kullanılabilmesi amacıyla klinik deneylere başlandı.(21)

"Hastalara şifa veren, celal sahibi ve her işini hikmetle yapan Şâfî-i Hakîm-i Zülcelâlbüyük eczanesi olan yeryüzünde, her derde bir devâ biriktirmiş. O devâlar ise dertleri isterler. Evet, Allah her derde bir derman yaratmıştırTedavi için ilaç almak, kullanmak meşrudur; fakat tesiri ve şifayı Cenâb-ı Haktan bilmek gerektir. Derdi O verdiği gibi, şifayı da O veriyor."(Risale-i Nur Külliyatı, Lem'alar, 25. Lem'a Hastalar Risalesi 20. Deva kısmen günümüz Türkçesiyle ) (22)

"Mesela, bir eczanede çok çeşitli maddelerle dolu yüzlerce cam kavanoz bulunuyor. Onların içindeki ilaçlardan hayat sahibi bir macun hazırlanması istendi. Canlı, harika bir ilaç yapılması gerekti. Biz de geldik, eczanede o canlı macunun ve ilacın çok sayıdaki unsurlarını, maddelerini gördük. O macunların her birini inceledik. Anladık ki, o cam kavanozların hepsinden hususi bir ölçüyle, bir-iki damla bundan, üç dört damla ötekinden, altı-yedi damla başkasından ve bunun gibi çeşitli miktarlarda örnekler alınmış. Eğer birinden bir damla eksik veya fazla alınsa o macun canlı olmaz, özelliğini kaybeder. O canlı ilacı da inceledik. Her bir kavanozdan hususi bir ölçüyle birer madde alınmış, zerre kadar eksik veya fazla olsa ilaç olma özelliğini kaybeder.

Elliden fazla kavanozun her birinden ayrı bir ölçüyle farklı miktarlarda maddeler alınmış.

Acaba o şişelerden alınan farklı miktarların, garip bir tesadüf veya fırtınalı bir havanın şişeleri devirmesi neticesinde bir araya gelmesine hiçbir şekilde imkân ve ihtimal var mı? Her birinden yalnızca alınan miktar kadar akması, o maddelerin toplanıp o macunu meydana getirmesi hiç mümkün mü? Acaba bundan daha hurafe, akıl dışı, bâtıl bir şey olabilir mi? Eşek katmerli bir eşekliğe girse, sonra insan olsa “Bu fikri kabul etmem!” deyip kaçacaktır.

İşte bu misaldeki gibi her bir canlı, elbette hayat sahibi bir macundur ve her bir bitki, hayattar bir ilaç gibidir ki, çok çeşitli ve gayet hassas bir ölçüyle alınan maddelerden yapılmıştır. Eğer sebeplere, toprak, hava, su gibi unsurlara dayandırılsa ve “Şu canlıyı sebepler yarattı.” dense, bu, aynen eczanedeki macunun şişelerin devrilmesiyle meydana geldiğini söylemek gibi, yüz derece akıldan uzak, imkânsız ve bâtıl bir iddia olur.

Kısacası: Şu büyük âlem eczanesinde Hakîm-i Ezelî’nin kaza ve kader ölçüsüyle alınan, hayat için gerekli maddeler sonsuz bir hikmet, ilim ve her şeyi kuşatan bir irade ile meydana gelebilir. “Bunlar kör, sağır, sınırsız, sel gibi akan, her yerde bulunan unsurların, tabiatın ve sebeplerin işidir.” diyen bedbaht, “O hayret verici ilaç, şişelerin devrilmesiyle kendi kendine olmuştur.” diye akılsızca, saçma sapan konuşan sarhoş bir ahmaktan daha ahmaktır. Evet, bu küfür ahmakça, sarhoşça, divanece bir hezeyandır."(Risale-i Nur Külliyatı, Lem'alar, 23. Lem'a Tabiat Risalesi Muhkaddime kısmen günümüz Türkçesiyle ) (23)


(1) https://tr.wikipedia.org/wiki/Aspirin

(2) http://www.openaccess.hacettepe.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11655/2219/373a598b-57c1-4cb5-b62b-78c42dc27f4e.pdf?sequence=1

(3) https://avesis.istanbulc.edu.tr/resume/downloadfile/tulbakir?key=7cc2e94e-4fd8-411a-a91c-e3a81b82fcf1

(4) https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/13401

(5) https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1115947

(6) https://www.acibadem.edu.tr/assets/haberler/2020/04/covid-19-hilalbardakci-150420/kinin--klorokin--hidroksiklorokin-ve-covid-19-hakkinda.pdf

(7) https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/71458/608401%20(1).pdf?sequence=1

(8) https://www.fv-berlin.de/index.php?id=61&L=0&tx_news_pi1[news]=2089&tx_news_pi1[controller]=News&tx_news_pi1[action]=detail

(9) https://www.researchgate.net/publication/293479656_Natural_Products_as_Sources_of_New_Drugs_from_1981_to_2014

(10) https://www.fishpond.com.fj/Books/Studying-Temperate-Marine-Environments-Michael-Kingsford-Chris-Battershill/9780908812547

(11) https://yasayandeniz.org/sungerlerimiz2.htm

(12) https://www.bbc.com/news/health-39028557

(13) https://tr.energymedresearch.com/89806-prialt-ziconotide

(14) https://www.netinbag.com/tr/medicine/what-is-eptifibatide.html

(15) https://sinirbilim.org/kaptopril-yuksek-tansiyon/#:~:text=Kaptopril%20y%C3%BCksek%20tansiyon%20ve%20baz%C4%B1,sisteminin%20%C3%A7ok%20%C3%B6nemli%20bir%20eleman%C4%B1d%C4%B1r.

(16) https://tr.techsymptom.com/11520-exenatide-for-diabetes-byetta-bydureon-69

(17) https://www.ntv.com.tr/turkiye/sifali-zehir,LQaddDu-bEKGZHdlLr8x3w

(18) https://tr.qaz.wiki/wiki/Echis_carinatus

(19) https://en.wikipedia.org/wiki/Eptifibatide

(20) https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/acsbiomaterials.8b00031

(21) https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2137908/

(22) https://sorularlarisale.com/risale-i-nur-kulliyati/lemalar/yirmi-besinci-lema/347

(23) https://sorularlarisale.com/risale-i-nur-kulliyati/lemalar/yirmi-ucuncu-lema/293